Prawo małżeńskie

Duchowny jako świadek w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa

Centralną część procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa stanowi dowodzenie. Zgodnie z prawem „obowiązek dowodzenia spoczywa na tym, który coś twierdzi”, czyli generalnie na stronie powodowej, ewentualnie również na stronie pozwanej, szczególnie jeśli ta wnosi tzw. skargę wzajemną. Kodeks Prawa Kanonicznego w normach ogólnych wymienia następujące środki dowodowe: oświadczenie stron, dowód z dokumentów, zeznania świadków, opinie biegłych, wizja lokalna, oględziny sądowe oraz domniemania. Niewątpliwie najbardziej popularnym środkiem dowodowym w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa są zeznania świadków. Jednak wśród tej grupy niezwykle rzadko zdarzają się zeznania osób duchownych. Skąd taka marginalizacja, choć to przecież właśnie duchowni są świadkami kwalifikowany sakramentu małżeństwa par excellence.

Orzekanie o nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich ze względu na inklinacje homoseksualne pozwanego

Małżeństwo jako wspólnota mężczyzny i kobiety realizuje się w wymiarze przymierza przez całe ich osobowe życie, zarówno w wymiarze duchowym, uczuciowym i fizycznym tworząc nierozerwalną jedność. Normy prawa kanonicznego wyrażają wolę Prawodawcy kościelnego, aby również w wymiarze prawno-kanonicznym nieustannie chronić samą godność małżeństwa oraz wskazać na prawa i obowiązki, jakie są konieczne do zaistnienia trwałej wspólnoty życia. Prawodawca w kan. 1095 n. 3 KPK wskazał, iż niezdolnymi do zawarcia małżeństwa są ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie mogą podjąć i wypełnić istotnych obowiązków małżeńskich. Wśród różnych przyczyn wskazuje się również na inklinację homoseksualną strony zamierzającej zawrzeć małżeństwo, które w ocenie specjalistów jest zaburzeniem psychoseksualnym objawiającym się w postaci skłonności osoby do kontaktów seksualnych z osobą tej samej płci.

Kwestie praktyczne związane z prowadzeniem procesu o nieważność małżeństwa

Kościół katolicki stoi na straży nierozerwalności związku małżeńskiego. Dlatego to, co dotyczy istoty węzła małżeńskiego, nie może zostać zmienione żadną ludzką władzą. Małżeństwo, ustanowione przez Stwórcę, a przez Chrystusa podniesione do godności sakramentu, jako związek nierozerwalny jest przedmiotem norm i nauczania w Kościele od początku. To Kościół określa warunki konieczne do zawarcia ważnego związku małżeńskiego, ustanawia przeszkody, rozpoznaje i orzeka we wszelkich kwestiach wątpliwych dotyczących małżeństwa.

Wedding company w posłudze duszpasterskiej

W grudniu 2022 roku kancelaria Kurii Metropolitalnej w Warszawie wydała komunikat, w którym przestrzegła przed przekraczaniem kompetencji przez wedding company. Baczna obserwacja zjawisk zachodzących w przestrzeni posługi duszpasterskiej pozwala na wyciągnięcie wniosku, że coraz więcej firm o charakterze świeckim angażuje się w przygotowanie uroczystości religijnych. Tym samym możemy spotkać się z podmiotami, które nazywają siebie wedding planner i chętnie organizują nie tylko ślub, ale też chrzest dla dziecka lub dzieci nowożeńców. Warto postawić pytanie: na ile tego typu firmy są pomocą, a na ile mogą stanowić przeszkodę dla owocnej posługi duszpasterskiej. Ponadto, czy ich działalność pozostaje w zgodzie z prawem i praktyką Kościoła?

Homoseksualizm i jego wpływ na stwierdzenie nieważności małżeństwa

Dotychczas obowiązujący Kodeks Prawa Kanonicznego nie przewiduje tytułu nieważności małżeństwa z powodu homoseksualizmu. Niemniej jednak jurysprudencja rotalna wskazuje, że jeśli jeden z małżonków posiada skłonności homoseksualne, istnieją przesłanki prawne do stwierdzenia nieważności małżeństwa. Powodem przez, który homoseksualizm może być zdefiniowany jako przyczyna stwierdzenia nieważności małżeństwa może być wiążąca się z nim „niezdolność natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich” czy „symulacja zgody małżeńskiej”.

Brak wiedzy o małżeństwie a stwierdzenie jego nieważności

Zgodnie z prawem kanonicznym do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony miały przynajmniej „minimalną wiedzę o małżeństwie”. Minimalną, czyli taką, która wyszczególnia dwa zasadnicze aspekty małżeństwa, to znaczy, że jest to związek jednego mężczyzny z jedną kobietą oparty na trwałości oraz ukierunkowany na zrodzenie potomstwa przez seksualne współdziałanie. Prawodawca kanoniczny zakłada, że po osiągnięciu dojrzałości, taką wiedzę się domniemywa.

„Przywilej wiary” w kontekście możliwości rozwiązania małżeństwa

Należy zauważyć, że poza małżeństwem sakramentalnym i dopełnionym, inne formy małżeństwa nie charakteryzują się absolutną nierozerwalnością. Dlatego w prawie kościelnym występują instytucje, w których rozwiązuje się ważnie zawarte związki małżeńskie. Ze względu na nawrócenie bądź przystąpienie do Kościoła katolickiego, w systemie kanonicznym funkcjonują tzw. przywileje wiary. W obecnie obowiązującym porządku prawnym funkcjonują następujące instytucje: przywilej Pawłowy (kan. 1143–1147 KPK), rozwiązanie małżeństw poligamicznych i poliandrycznych (kan. 1148 § 1–3 KPK), rozwiązanie małżeństwa w przypadku uwięzienia i prześladowań (kan. 1149 KPK) oraz rozwiązanie małżeństwa na podstawie Norm Kongregacji Nauki Wiary „Potestas Ecclesiae”.

Uważnienie w zawiązku – nadzwyczajny środek konwalidacji małżeństwa

W systemie kanonicznego prawa małżeńskiego prawodawca zawarł instytucję uważnienia nieważnie zawartego małżeństwa. Jej funkcjonowanie wynika z przeświadczenia, że w porządku prawnym mogą wystąpić związki nieważne, pomimo ważnie wyrażonej przez strony zgody małżeńskiej. Stąd też prawodawca skodyfikował formę konwalidacji małżeństwa, dokonywaną przez kompetentną władzę kościelną, bez konieczności ponawiania zgody małżeńskiej. Powzięta decyzja zawiera w sobie bowiem dyspensę zarówno od przeszkody (w przypadku jej istnienia), jak i od formy kanonicznej (jeżeli nie była zachowana), a także w oparciu na fikcję prawną następuje cofnięcie skutków kanonicznych do momentu zawarcia małżeństwa (kan. 1161 § 1 KPK).

Konsekwencje prawne braku formy kanonicznej zawarcia małżeństwa

Odnośnie do formy zawarcia małżeństwa należy zauważyć, że jest to szczególny tytuł. O ile bowiem inne tytuły nieważności małżeństwa dotyczą ewentualnych braków występujących po stronie narzeczonych, czy to w postaci przeszkody zrywającej czy defektu zgody i zasadniczo wynikają z niezachowania prawa Bożego, o tyle forma zawarcia małżeństwa jest przepisem czysto kościelnym i jej normy odnoszą się przede wszystkim do świadka kwalifikowanego, którym jest z reguły osoba duchowna. Stąd niezmiernie ważną kwestią jest, aby zasady dotyczące formy małżeńskiej były znane i zachowywane przede wszystkim przez tych, którzy w imieniu Kościoła występują jako świadkowie urzędowi.

Szczególna droga uzyskania stwierdzenia nieważności małżeństwa, tzw. proces skrócony

Formuła tzw. procesu skróconego przed biskupem (processus brevior coram Episcopo) wprowadzona przez papieża Franciszka w Liście Apostolskim Mitis iudex ma w zamyśle Ustawodawcy kościelnego w określonych przypadkach znacząco ograniczyć czas trwania procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Proces odbywa się wobec biskupa diecezjalnego, który zgodnie z celem i naturą swojego urzędu jest pierwszym sędzią wspólnoty wiernych, nad którymi sprawuje pieczę pasterską. W takim przypadku nie orzeka trybunał złożony z trzech sędziów (jak w procesie zwykłym), lecz decyzja wyrokowa jest podejmowana jednoosobowo.