Od czasu do czasu w środkach społecznego przekazu pojawia się w kontekście Kościoła katolickiego informacja dotycząca opłat cmentarnych. Zwykle chodzi o to, że zarząd cmentarza wprowadza w cenniku usług takie pozycje, które są – w opinii osób chcących z usług cmentarnych skorzystać – absurdalne, za wysokie i do tego jeszcze bezprawne. Mass media donoszą o procesach sądowych, które czasem kończą się ugodą pomiędzy wiernymi a zarządem cmentarza i zwrotem części opłat tym pierwszym.

Kontynuując temat spadkobrania rozpoczęty w nr. 28/2022 Zarządzania parafią, w artykule omówione zostaną zagadnienia związane z zachowkiem i w punktach przedstawione zostaną najważniejsze informacje dotyczące tej instytucji prawnej, która jest uregulowana w Kodeksie cywilnym (głównie w art. 991–1011). Prezentowane uwagi będą miały charakter praktyczny, innymi słowy – te informacje mogą się czcigodnym Czytelnikom przydać.

Zdarza się, że wierni, parafianie chcą pozostawić po swojej śmierci parafii swojego ostatniego zamieszkania czy parafii, w której zostali ochrzczeni, jakiś majątek. W tym artykule (pierwszym  z serii poruszających kwestie spadków i parafii) przedstawione zostaną dwie instytucje prawa spadkowego, które mogą dotyczyć parafii, a mianowicie: zapis i polecenie.

Wiele katolickich parafii ma własne (kościelne czy też parafialne) cmentarze. Działalność tych cmentarzy regulowana jest prawem kanonicznym i jednocześnie prawem polskim. Ta sfera działalności Kościoła należy bowiem do tzw. spraw mieszanych, czyli spraw kościelno-państwowych. Proboszcz będący przedstawicielem parafii umocowanym do działania w jej imieniu zarówno w prawie świeckim, jak i prawie kanonicznym, musi znać normy z jednego i drugiego źródła oraz stosować je jednocześnie.  W tym artykule przybliżone zostaną wymagania prawne (czyli te, które są zawarte w prawie polskim) i procedura administracyjna dotycząca powiększenia cmentarza wyznaniowego, katolickiego, który należy do parafii.

W niemal każdej diecezji istnieje jakaś komisja czy też kurialny referat bądź komórka – którą dalej oznaczać będę jako  „komisja diecezjalna” – zajmująca się zabytkami (ruchomościami i nieruchomościami). Zakres obowiązków i kompetencji takiej komisji jest rozmaity. Różne są także tryby pracy takiego podmiotu. Kwestia ta jest o tyle istotna, że to właśnie budynki sakralne, a także różnego rodzaju przedmioty w nich się znajdujące zaliczamy w poczet zabytków i polskiego dziedzictwa narodowego.

Obecnie obowiązująca ustawa dotycząca cmentarzy i chowania zmarłych (w tym także cmentarzy wyznaniowych, czyli również katolickich) to akt prawny z 1959 r. Wprawdzie był on wielokrotnie nowelizowany, to jednak nie były to zmiany daleko idące. Obecnie dość powszechnie uważa się, że ta ustawa nie jest dobrym regulatorem, biorąc pod uwagę stosunki społeczne, w tym obyczajowe, panujące w Polsce, stan prawny, stosunki gospodarcze czy warunki i możliwości techniczne. Ustawa ta powstała bowiem w zupełnie innych realiach niż współczesne. Obecnie trwają prace legislacyjne nad zmianą tej ustawy poprzez wprowadzenie zupełnie nowego aktu prawnego – nowej ustawy. Właśnie zakończył się etap konsultacji i opiniowania jej projektu. Wkrótce projekt ten trafi pod obrady Rady Ministrów, a potem do Sejmu. Prace są więc bardzo zaawansowane.

Zasiedzenie to instytucja znana prawu cywilnemu (regulowana głównie przez art. 172–176 Kodeksu cywilnego). Polega ono na nabyciu prawa własności przez osobę cywilną lub prawną, która przez określony prawem czas zachowywała się tak, jak zachowuje się właściciel. Celem tej instytucji jest to, aby przez upływ czasu i po spełnieniu innych przesłanek doprowadzić do tego, że stan faktyczny (czyli to, że ktoś włada rzeczą jak właściciel, zachowuje się jak właściciel, a nim nie jest) został zapisany w stanie prawnym (ktoś, kto nie był właścicielem, ale władał tak jak właściciel, staje się w prawie właścicielem).

Śmierć widziana oczami prawa to zdarzenie, które wywołuje konsekwencje. Mają one poważne skutki (rzecz jasna) dla osoby zmarłej, a także innych osób np. w obszarze dziedziczenia, małżeństwa, podatkach. Prawo polskie zna kilka sposobów uznania śmierci człowieka. Są to: 1) stwierdzenie   zgonu i 2) uznanie za zmarłego. Gdy chodzi o „stwierdzenie zgonu”, to dokonuje go lekarz, który po zbadaniu ciała wystawia kartę zgonu. Karta zgonu stanowi z kolei podstawę do sporządzenia przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu zgonu. W tym przypadku śmierć człowieka jest pewna. Z kolei, gdy chodzi o „uznanie za zmarłego”, to stosowane jest ono w sytuacji, gdy to czy człowiek żyje, czy też zmarł jest niepewne, wątpliwe. Nie można więc z całą pewnością stwierdzić zgonu. Sprawa, jak widać, już rysuje się jako skomplikowana.

Gdy proboszcz jako przedstawiciel ustawowy (a wynika to z ustawy o stosunku państwa do Kościoła z 1989 r. oraz Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 r.) zawarł w imieniu parafii (czyli osoby prawej w świetle prawa polskiego i kanonicznego) umowę, to umowa ta obowiązuje i ma być wykonywana przez strony umowy. Jednakże prawo polskie zna instytucję prawną uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli (np. umowy). Uchylenie takie jest możliwe z powodu wad oświadczenia woli strony umowy.

Ocena moralna rozwodu z punktu widzenia Kościoła jest negatywna. Jest to bowiem poważne wykroczenie przeciw prawu naturalnemu. Jednakże KKK w nr 2382 naucza, że „Jeśli rozwód cywilny pozostaje jedynym możliwym sposobem zabezpieczenia pewnych słusznych praw, opieki nad dziećmi czy obrony majątku, może być tolerowany, nie stanowiąc przewinienia moralnego”. Z kolei porządek prawny w Polsce – choć uznaje zasadę trwałości małżeństwa i ochrony rodziny oraz, co do zasady, negatywnie ocenia rozwód – dopuszcza możliwość rozwodu jako środka niezbędnego do likwidacji szkodliwych społecznie, martwych, formalnie tylko istniejących związków małżeńskich.