Początek trzeciego tysiąclecia okazuje się czasem niekorzystnym dla instytucji małżeństwa i rodziny. Po części wynika to z obiektywnych uwarunkowań i trudności, takich jak choćby gwałtowne przemiany ekonomiczne i obyczajowe, po części jednak z faktu, że wiele środowisk oraz instytucji jest niechętnych trwałemu małżeństwu i silnej rodzinie. Ich działalność przejawia się m.in. w eksponowaniu rodzin patologicznych, w promowaniu tzw. wolnych związków, w legalizowaniu związków homoseksualnych, we wspieraniu ruchów, które forsują wizję kobiety wrogą małżeństwu i rodzinie. W konsekwencji obserwujemy wiele nacisków politycznych, ekonomicznych i kulturowych, które osłabiają rolę małżeństwa i rodziny w życiu społeczeństwa.

Każdy z tytułów nieważności zgody małżeńskiej chroni jakieś konkretne dobro pozostające w ścisłej relacji z instytucją małżeństwa. Takim określonym elementem, na straży którego stoi kan. 1098, jest prawo nupturienta do całkowicie wolnego kształtowania swej decyzji zawarcia nierozerwalnego związku. Każdy nupturient ma niezbywalne prawo do wolności od wszelkiej podstępnej manipulacji. Dlatego ostateczną ractio legis tego kanonu nie jest błąd jako taki, ale podstępne wyręczenie kogoś w istotnym elemencie procesu realizacji najbardziej osobistej ze wszystkich decyzji życiowych. Wskutek podstępnej manipulacji kontrahent nie może uznać wyłudzonego w zdradziecki sposób wyboru za swoją decyzję, a tym samym akt zgody małżeńskiej zostaje pozbawiony swej niezbywalnej cechy, jaką jest dobrowolność.

Najbardziej znane laikom stwierdzenie dotyczące procesu kanonicznego małżeńskiego to non consumatum. Nie jest to jednak jeden z tytułów nieważności dotyczący impotencji płciowej, która jest przeszkodą w zawarciu małżeństwa, lecz zgoła odmienne zagadnienie. Non consumatum stosuje się wówczas, gdy małżeństwo zostało zawarte ważnie, ale jest niedopełnione. Wówczas Ojciec Święty może udzielić dyspensy papieskiej super rato od małżeństwa niedopełnionego na zawarcie nowego małżeństwa kościelnego.

Wzrost liczby spraw o nieważność umowy małżeńskiej wnoszonych exclusio boni sacramenti spowodowany jest zarówno upowszechniającą się mentalnością rozwodową negującą nierozerwalność małżeństwa, jak i „nowomodną” koncepcją rodziny opartej wyłącznie na subiektywnym szczęściu i miłości pojmowanej zmysłowo. Coraz częściej dostrzega się odchodzenie od wymiaru trwałości i sakramentalności małżeństwa z równoczesnym przyjmowaniem koncepcji świeckiej tego związku. Należy jednak podkreślić, że idee rodzące mentalność rozwodową oraz idące z nią w parze fałszywe koncepcje małżeństwa nie są bynajmniej równoznaczne z wykluczeniem w danym przypadku nierozerwalności. Zakres wpływu tego rodzaju poglądów na wolę nupturienta zawierającego umowę małżeńską należy każdorazowo ustalić indywidualnie w danej sprawie wnoszonej na forum sądowe.

Powodem stwierdzenia nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności nupturienta do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 p. 3. KPK ) a tym samym do stworzenia wspólnoty małżeńskiej może być seksoholizmem. Seksoholizm to nie tylko pragnienie odbycia jak największej ilości stosunków intymnych, ale to całe spektrum innych, około towarzyszących zachowań. Uzależnienie od aktywności seksualnej może być równie destrukcyjne jak od substancji chemicznej. Nałogowiec stopniowo oddala się od rodziny i przyjaciół. Jego utajona egzystencja staje się bardziej rzeczywista od jawnej, mimo, że z powodu prowadzenia podwójnego życia doświadcza wyrzutów sumienia. Stosunek seksualny staje się główną potrzebą, której zaspokojenie uzależniony przedkłada ponad wszystko inne, włącznie z osobami, które traktuje przedmiotowo. Zachowanie seksualne jest dla niego częścią myśli, uczuć i działań, pozostających poza jego kontrolą.

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. wprowadza w kanonie 1490 nową funkcję procesową tzw. adwokata. Adwokat działa na zlecenie strony procesowej, jeśli zarazem został ustanowiony jej pełnomocnikiem, reprezentuje ją wobec sądu jako jej alter ego. Świadczona przez niego asystencja procesowa, doradztwo, przedkładanie dowodów, argumentacja i obrona dokonane są w określonej perspektywie postulowanego orzeczenia nieważności małżeństwa, intencjonalnie służą stronie, ale są zarazem służbą dla trybunału.

Celem przedstawiania sądowi konkretnych środków dowodowych jest potwierdzenie prawdziwości, słuszności tezy stawianej przez stronę powodową w skardze o nieważność małżeństwa. W Kodeksie Prawa Kanonicznego zostały wyliczone następujące środki dowodowe: oświadczenia stron, dowód z dokumentów, świadkowie, biegli, wizja lokalna i oględziny sądowe oraz domniemania. Jednak w praktyce sądowej istnieją cztery podstawowe środki dowodowe: oświadczenia stron, dokumenty, zeznania świadków oraz opinia biegłych. Ich moc dowodowa zależy od rodzaju sprawy, czyli od motywu, który powoduje nieważność małżeństwa.

Jak wynika z danych statystycznych Sądów Kościelnych w Polsce, w zdecydowanej większości skarg powodowych jako tytuł nieważności małżeństwa wskazywany jest kan. 1095 n. 3 KPK. Treść tej normy prawnej dotyczy chorób umysłowych, zaburzeń psychicznych i defektów osobowości, które są przyczyną niezdolności do wyrażenia zgody i w konsekwencji uniemożliwiają zawarcie małżeństwa. W sprawach dotyczących braku zgody małżeńskiej spowodowanej chorobą umysłową lub anomalią natury psychicznej ustawodawca nakłada na sędziego obowiązek powołania biegłego, który podczas badania stron procesowych stosuje takie metody, jak rozmowa psychologiczna i wywiad psychologiczny. Dowód z opinii biegłego w kanonicznym procesie małżeńskim nie stanowi całkowicie niezależnego dowodu, lecz koreluje z innymi dowodami procesowymi: oświadczeniami stron czy świadków oraz dowodami z dokumentów.

Powodem stwierdzenia nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności nupturienta do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 p. 3. KPK), a tym samym do stworzenia wspólnoty małżeńskiej może być nadmierne przywiązanie małżonka do rodziny generacyjnej. Z danych demograficznych wynika, że „wpływ osób trzecich”, przed sądami cywilnymi nie jest zbyt eksponowany przez pary zabiegające o rozwód. Spowodowane jest to zapewne specyfiką tego procesu i jego uwarunkowaniami. Natomiast w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, toczących się przed sądami kościelnymi, uleganie przez współmałżonka wpływom osób trzecich, w tym najczęściej rodziców i innych członków rodziny generacyjnej, utożsamiane jest z niedojrzałością psychiczną, która może determinować niezdolność nupturienta do wypełniania obowiązków małżeńskich.

Początek trzeciego tysiąclecia okazuje się czasem niekorzystnym dla instytucji małżeństwa i rodziny. Po części wynika to z obiektywnych uwarunkowań i trudności, takich jak choćby gwałtowne przemiany ekonomiczne i obyczajowe, po części jednak z faktu, że wiele środowisk oraz instytucji jest niechętnych trwałemu małżeństwu i silnej rodzinie. Ich działalność przejawia się m.in. w eksponowaniu rodzin patologicznych, w promowaniu tzw. wolnych związków, w legalizowaniu związków homoseksualnych, we wspieraniu ruchów, które forsują wizję kobiety wrogą małżeństwu i rodzinie. W konsekwencji obserwujemy wiele nacisków politycznych, ekonomicznych i kulturowych, które osłabiają rolę małżeństwa i rodziny w życiu społeczeństwa.