stwierdzenie nieważności małżeństwa

Kościół katolicki stoi na straży nierozerwalności związku małżeńskiego. Dlatego to, co dotyczy istoty węzła małżeńskiego, nie może zostać zmienione żadną ludzką władzą. Małżeństwo, ustanowione przez Stwórcę, a przez Chrystusa podniesione do godności sakramentu, jako związek nierozerwalny jest przedmiotem norm i nauczania w Kościele od początku. To Kościół określa warunki konieczne do zawarcia ważnego związku małżeńskiego, ustanawia przeszkody, rozpoznaje i orzeka we wszelkich kwestiach wątpliwych dotyczących małżeństwa.

Celem przedstawiania sądowi konkretnych środków dowodowych jest potwierdzenie prawdziwości, słuszności tezy stawianej przez stronę powodową w skardze o nieważność małżeństwa. W Kodeksie Prawa Kanonicznego zostały wyliczone następujące środki dowodowe: oświadczenia stron, dowód z dokumentów, świadkowie, biegli, wizja lokalna i oględziny sądowe oraz domniemania. Jednak w praktyce sądowej istnieją cztery podstawowe środki dowodowe: oświadczenia stron, dokumenty, zeznania świadków oraz opinia biegłych. Ich moc dowodowa zależy od rodzaju sprawy, czyli od motywu, który powoduje nieważność małżeństwa.

Urząd Obrońcy Węzła Małżeńskiego ustanowiony przez Papieża Benedykta XIV Konstytucją Dei miseratione z 3 listopada 1741 r. jest jednym z najważniejszych urzędów w tr ybunałach kościelnych. Jako przedstawiciel Kościoła broni on ważności małżeństwa, a więc prawdy umocowanej domniemaniem określonym przez prawodawcę. Stwierdzenie nieważności małżeństwa jest niczym innym jak obaleniem domniemania uznającego każdy związek sakramentalny za ważnie zawarty. W procesie zmierzającym do ustalenia prawdy o danym małżeństwie Obrońca Węzła Małżeńskiego stanowi przeciwwagę dla argumentów wysuwanych przez stronę czy strony starające się ukazać ich związek jako nieważnie zawarty z określonych przez prawo przyczyn.

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. wprowadza w kanonie 1490 nową funkcję procesową tzw. adwokata. Adwokat działa na zlecenie strony procesowej, jeśli zarazem został ustanowiony jej pełnomocnikiem, reprezentuje ją wobec sądu jako jej alter ego. Świadczona przez niego asystencja procesowa, doradztwo, przedkładanie dowodów, argumentacja i obrona dokonane są w określonej perspektywie postulowanego orzeczenia nieważności małżeństwa, intencjonalnie służą stronie, ale są zarazem służbą dla trybunału.

Wyrażana przez nupturientów zgoda małżeńska ma tak doniosłe skutki, że prawodawca kościelny do jej ważności wymaga wolności kwalifikowanej, tzn. działania wolnego od wszelkiego ciężkiego i zewnętrznego wpływu przymusu moralnego lub bojaźni. Zgoda ta obejmuje nie tylko moment sakramentalnego „TAK”, lecz również wcześniejszy proces, w którym tworzy się, konsoliduje i trwa wybór małżonka oraz związku małżeńskiego jako stanu życia. W praktyce jednak istnieją przypadki, kiedy osoby trzecie – świadomie lub nieświadomie, w mniejszym lub większym stopniu – wpływają na nupturientów, naruszając ich wolną wolę w wyborze stanu życia lub wolność wyboru współmałżonka.

Początek trzeciego tysiąclecia okazuje się czasem niekorzystnym dla instytucji małżeństwa i rodziny. Po części wynika to z obiektywnych uwarunkowań i trudności, takich jak choćby gwałtowne przemiany ekonomiczne i obyczajowe, po części jednak z faktu, że wiele środowisk oraz instytucji jest niechętnych trwałemu małżeństwu i silnej rodzinie. Ich działalność przejawia się m.in. w eksponowaniu rodzin patologicznych, w promowaniu tzw. wolnych związków, w legalizowaniu związków homoseksualnych, we wspieraniu ruchów, które forsują wizję kobiety wrogą małżeństwu i rodzinie. W konsekwencji obserwujemy wiele nacisków politycznych, ekonomicznych i kulturowych, które osłabiają rolę małżeństwa i rodziny w życiu społeczeństwa.

Powodem stwierdzenia nieważności małżeństwa z tytułu niezdolności nupturienta do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 p. 3. KPK), a tym samym do stworzenia wspólnoty małżeńskiej może być nadmierne przywiązanie małżonka do rodziny generacyjnej. Z danych demograficznych wynika, że „wpływ osób trzecich”, przed sądami cywilnymi nie jest zbyt eksponowany przez pary zabiegające o rozwód. Spowodowane jest to zapewne specyfiką tego procesu i jego uwarunkowaniami. Natomiast w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, toczących się przed sądami kościelnymi, uleganie przez współmałżonka wpływom osób trzecich, w tym najczęściej rodziców i innych członków rodziny generacyjnej, utożsamiane jest z niedojrzałością psychiczną, która może determinować niezdolność nupturienta do wypełniania obowiązków małżeńskich.